का गं तुझे डोळे ओले

एक प्रशस्त वाहता रस्ता. संध्याकाळची वेळ. रस्त्याच्या कडेला दोन मध्यवयीन स्त्रिया गप्पा मारीत उभ्या आहेत. एक पाय रस्त्यावर टेकवून बाईकवर बसलेली आहे ती बाईकवाली. एक बाईकच्या हॅंडलवर एक हात ठेवून उभी आहे. तिच्या दुसऱ्या हातात भाजीची पिशवी आहे. ती पिशवीवाली.
बाईकवाली : अगं, किती दिवसांनी भेटतेयस?
पिशवीवाली : हो न गं, कामेच संपत नाहीत. बघ ना, आतासुद्धा भाजी आणायलाच निघालेय.
बाईकवाली : एखादा फोन तरी करायचास. गेल्या वीकेंडला तुला मेसेज केला होता. पण तुझा साधा रिप्लायसुद्धा नाही. मस्त ऑफर होती..
पिशवीवाली : ऑफर! अय्या कसली?
बाईकवाली : अलगद रडू येण्यासाठी दु:खी पुस्तकं मिळणार होती. शिवाय डोळे बसायला टिश्यू पेपर व मेकअप साहित्य.. मोफत.
पिशवीवाली : सॉरी बरं का.. कामात अख्खा दिवस निघून जातो. दुपारी थोडी पाठ टेकवावी म्हटलं तर दहा मिनिटंसुद्धा वेळ मिळत नाही. तू रेग्युलर जातेस ना?
बाईकवाली : बऱ्यापैकी रेग्युलर आहे. ही काय तिकडूनच येतीय. आज भरपूर रियाज केला. हलकं हलकं वाटतंय.
पिशवीवाली : किती वेळ रडलीस आज?
बाईकवाली : आज चांगली तासभर रडले.
पिशवीवाली : एवढं रडूनही डोळे सुजलेले नाहीत.. उलट फ्रेश वाटतायत.
बाईकवाली : आता मी काही शिकाऊ उमेदवार नाहीये. क्राइंग रूमची पर्मनंट मेंबर झालीय.
पिशवीवाली : मीही ठरवतेय नियमित यायचं आणि जमेल तेवढं रडायचं. पण घरचं रडगाणं संपेचना.. म्हणून रडायला यायला वेळ मिळेना.
बाईकवाली : वेळ काढावा लागतो गं. या दोन दिवसांत वार्षिक सभासद झालीस तर ‘आईज् मास्क’ आणि मदतनीस मोफत मिळणार आहे.
पिशवीवाली : ओके डन्. मी उद्याच येते. खूप दिवसांत रडलेच नाही गं. प्लीज- उद्या निघताना मिसकॉल दे ना.
बाईकवाली : माझ्या मिसकॉलचा मिस्ड कॉल होऊ देऊ नकोस.
पिशवीवाली : नाही गं. उद्या नक्की भेटूया आणि मनसोक्त रडूया. चल पळते. मला अजून मुलीला क्लासवरून आणायचंय. बाय.
बाईकवाली : बाय.. सी यू.. भेटूया.. रडूया.
बाईकवाली बाईक सुरू करते. मैत्रिणीला एक स्माइल देऊन निघून जाते. पिशवीवाली पिशवी सावरीत उद्याच्या रडण्याचा निश्चय पक्का करीत चालू लागते.
आळेकरी एकांकिकेत किंवा श्याम मनोहरांच्या कादंबरीत शोभेल असा हा प्रसंग आहे. प्रसंग काल्पनिक असला तरी त्यातील ‘क्राइंग रूम’ काल्पनिक नाहीये, किंवा एखाद्या लेखकाला सुचलेली ही भन्नाट कल्पनाही नाही. जपानमध्ये एका हॉटेलात अशा प्रकारची ‘क्राइंग रूम’ सुरू झालेली आहे. जपानमधील महिलांना रडून मन मोकळं करण्यासाठी ‘द मित्सूई गार्डन योत्सूया’ या हॉटेलमध्ये क्राइंग रूमची व्यवस्था करण्यात आली आहे. महिलांना नैराश्य आल्यानंतर मन मोकळं करण्यासाठी जागेची आवश्यकता असते. या रूममध्ये महिलांना मनसोक्त रडता येईल. त्यांना मेकअप् साहित्य, टिश्यू पेपरसारखं साहित्य पुरवलं जाणार आहे. शिवाय महिलांना रडू कोसळण्यासाठी दु:खी पुस्तकंही देण्यात येतील. या पुस्तकांच्या वाचनाने आपोआप डोळ्यात अश्रू येऊ लागतील. खास व्यवस्था म्हणून महिलांना ‘आईज् मास्क’ आणि मदतनीस देण्यात येतील. अर्थात् त्यासाठी महिलांना पैसे मोजावे लागतील. पण त्या बदल्यात मन मोकळं करण्याचा आनंद इथं खात्रीलायक मिळेल असा हॉटेल व्यवस्थापकाचा दावा आहे.
ही क्राइंग रूमची कल्पना थोडी मजेशीर वाटली तरी अगदीच नवीन नाही. खेडय़ांत पाणवठय़ावर गेलेल्या बायकांना परत यायला उशीर व्हायचा. ‘हंडाभर पाणी आणायला एवढा वेळ लागतो का गं?’ असा जाब सुनेला विचारणारी सासू घरात असली, तरी सासूलाही उशीर होण्याचं खरं कारण माहीत असे. कारण सासूही सून असताना पाणवठय़ावर सुखदु:खाचं बोलत बसलेली असते. बायकांनी विहिरीत सोडलेले पोहरे दगडी भिंतीला लागून वाजतात, फुटतात, गळतात. ते दु:खाचं वाजणं, मनाचं फुटणं आणि डोळ्यांचं गळणं असतं. पाणवठय़ावर बायका मन मोकळं करतात.
एका छोटय़ाशा गावात आमच्या एका कार्यकर्त्यां मित्रानं मोठय़ा परिश्रमानं काही गोष्टी घडवून आणल्या. रस्त्याची कामं, नळपाणी योजना, बॅंक योजना याबरोबरच हागंदारीमुक्त गाव योजनेचाही त्याने पाठपुरावा केला. विशेषत्वाने बायकांसाठी संडास बांधण्याकरता कलेक्टर ऑफिसात पाठपुरावा केला. सामाजिक क्षेत्रात या मित्राचा चांगला दबदबा होता. तो त्याच्या कामातून निर्माण झालेला होता. योजनेला मंजुरी घेऊन गावात बायकांसाठी संडास बांधले गेले. धूमधडाक्यात या योजनेचं उद्घाटन झालं. स्वत: जिल्हाधिकारी कार्यक्रमाला उपस्थित राहिले. गावात लावलेल्या पताका वाऱ्याबरोबर फडफडल्या. पेढे वाटले गेले. पेपरांत बातम्या झळकल्या. बातमीतल्या फोटोत कार्यकर्ता मित्र कोपऱ्यात अर्धवट दिसत होता. राजकीय नेते मात्र ठळक होते. अर्थात् या कार्यकर्ता मित्राचा ‘मरावे परी फोटोरूपी उरावे’ असा विचार कधीच नव्हता. उलट, उघडय़ावर विधीला जाणाऱ्या गावातल्या बायका आता संडासचा वापर करणार याचं त्याला जास्त समाधान होतं.
उद्घाटनाला शहरातून आलेल्या गाडय़ा धूळ उडवीत वापस गेल्या. गावाचं रहाटगाडगं सुरू झालं. सुरुवातीला एक-दोन दिवस काही बायकांनी नव्या बांधलेल्या संडासचा उपयोग केला. पण नंतर मात्र त्या संडासकडं एकही बाई फिरकेना. ही बातमी कार्यकर्त्यां मित्राच्या कानावर गेली. मित्र गावात येऊन धडकला. तरी समाधानकारक उत्तर मिळालं नाही. गावातल्या पुरुषांशी चर्चा केली. फक्त ‘तिकडं नको’ एवढंच बायका बोलतात, बाकी काही सांगत नाहीत, अशी माहिती मिळाली. बायकांशी बोलायचा तर प्रश्नच नव्हता. म्हणजे समाधानकारक कारण कळालं नाही. तोडगा निघाला नाही. एवढा पाठपुरावा करून बांधलेले संडास वापराविना पडलेले. महिन्याभरात एका संडासाचं दार काढून कोणीतरी नेलं. नळाच्या तोटय़ा पळवण्याचा प्रयत्न झाला. पण गावातल्या बायका मात्र तिकडं फिरकल्या नाहीत. नेमकं काय घडलं? निवडलेल्या जागेबद्दल काही वदंता असाव्यात. खेडय़ात एखाद्या जागेत भुताटकी आहे म्हणून चर्चा होते आणि ती जागा किंवा तो वाडा ओस पडतो. कदाचित बांधलेल्या संडासबद्दल असे काही गैरसमज असावेत. बायकांना घरातून विरोध झाला असेल. अनेक शक्यता, अनेक प्रश्न निर्माण झाले. या प्रश्नांची खरी उत्तरं गावातल्या बायकाच देऊ शकत होत्या. पण बायका तर पदरामागं चेहरा लपवून गप्प! शेवटी मित्राने शहरातून दोन महिला कार्यकर्त्यां सोबत आणल्या. या महिला कार्यकर्त्यां घरोघर जाऊन बायकांशी बोलल्या. बायकाही मोकळेपणाने त्यांच्याशी बोलल्या. संडास न वापरण्याचं कारण उजागर झालं. मोकळ्या जागेची सवय असलेल्या या बायकांना बंदिस्त संडासमध्ये प्रशस्त वाटेना, हे एक कारण आपण समजू शकतो. याशिवायची बायकांची तक्रार मोठी धक्का देणारी होती. दिवस-रात्र शेतात, घरात निमूट राबणाऱ्या या बायकांना मन मोकळं करण्यासाठी दुसरी जागाच नाही, म्हणून मोकळ्या जागेवर विधीसाठी गेल्यावर एकमेकींशी बोलून त्या मोकळ्या होत. या बंदिस्त संडासमध्ये ते शक्य नव्हतं. या कारणानं हक्काची मोकळी जागा सोडून बायका संडास वापरायला तयार नव्हत्या. विधीला गेल्यावर एकमेकांशी सुखदु:खाचं बोलणं म्हणजे मन हलकं करणंच आहे. एखादी बोचणारी सल सांगताना एखादीचे डोळे भरून येत असतील. अशावेळी हक्काचा टिश्यू पेपर म्हणजे ती पदर डोळ्याला लावते. डोळे भरून येण्यासाठी तिला कुठलंही दु:खी पुस्तक वाचण्याची गरज नाही. तिला तिचं रडगाणं पुरेसं आहे. ही मोकळी जागा ‘क्राइंग रूम’च्या धर्तीवर मोठीच ‘क्राइंग स्पेस’ आहे.
अग्निशामक दलाची गाडी नेहमी तयारच असते, तसे बाईचे डोळे पुरुषाच्या तुलनेत केव्हाही भरून येऊ शकतात. येतात. शाळेतही काही मुलींना सरच घाबरून असायचे. रागवायचे नाहीत. कारण या मुली कुणी रागावलं, काही बोललं, की रडून रडून लालबुंद व्हायच्या. रेल्वे स्टेशन, बसस्टँडवर रेल्वे/ बस हलताना निरोप द्यायला आलेल्या कित्येक बायकांचे डोळे आजही भरून येताना दिसतात. पुरुषांच्या बाबतीत रडणं हे कमीपणाचं मानलं गेलेलं आहे. पुरुषानं धीरोदात्त असलं पाहिजे, हा संदेश पुरुषाच्या अश्रू निर्माण करणाऱ्या ग्रंथीनंही स्वीकारलेला असावा. म्हणून पुरुषानं कुढलेलं चालतं, पण रडता कामा नये. जगप्रसिद्ध शोकांतिकेतला राजा इडिपस दु:खानं वेडापिसा होतो. शेवटी स्वत:चे डोळे फोडून घेतो. पण रडत नाही. म्हणूनच आरती प्रभू दोन डोळ्यांना दोन खाचा म्हणतात. त्यामुळं आसवांचा प्रश्नच उरत नाही. याउलट, बाईचे डोळे सतत पाझरणाऱ्या खडकासारखे आहेत. हा खडक कुठल्या तप्त लाव्हारसात भाजला गेलाय, ते माहीत नाही.
रागाच्या भरात स्वत:च्या लेकराला आई मारते आणि क्षणात त्याच लेकराला छातीशी घट्ट धरून स्वत:च रडायला लागते. याउलट, काही मुक्या डोळ्यांतला गलबला आकांतापेक्षाही जीवघेणा असतो. काही डोळ्यांत दु:खाची अडगळ झाकून ठेवण्यासाठी हसू टांगलेलं असतं. एकूण काय, तर या ‘क्राइंग रूम’ची व्याप्ती फार मोठी आणि आदिम आहे. जपानमधील हॉटेलात सुरू झालेल्या क्राइंग रूममध्ये लावण्यासाठी अरुण कोलटकरांची एक कविता पाठविण्याचा मी विचार करतोय. ती कविता-
कोणीतरी रडतंय मगापासून
कोणीतरी रडत होतं रात्रभर
कोणीतरी रडत बसलंय
युगानुयुगं
तूच का गं
पण तू का रडते आहेस अशी
अविरत
रडायला काय झालं तुला
कोण म्हणालं का काही
कुणी मारलं का
कुठं दुखतंय तुला
खुपतंय का कुठं काही
तू का रडते आहेस
एकटीच
इथं या अरण्यात बसून
की तूच हे अरण्य आहेस
रडणारं.